Мустай Карим: родом из детства

К Международному дню защиты детей

«Характер многообразного творчества Мустая Карима — поэта, прозаика, публициста, драматурга — неотделим от детства. Оно осталось с ним и в нем, откликнулось искренностью, доверчивостью, добротой его книг.
Детство всегда вспоминается как большой отрезок жизни, в которой время, до краев наполненное открытиями, кажется долгим. «Долгое-долгое детство» — так и назвал Мустай Карим автобиографическую повесть о первоначальных годах жизни в башкирском ауле Кляш…»
(из вступительной статью Н. Павловой к “Библиотеке мировой литературы для детей”, том 30, книга 2)

“Шағир, прозаик, публицист, драматург Мостай Кәримдең күп яҡлы ижады баласаҡтан айырылғыһыҙ. Ул уның менән һәм унда ҡалған, уның китаптарынан ихласлылыҡ, балаларса ышаныусанлыҡ, изгелек бөркөп тора.
Баласаҡ тормоштоң бер ҙур өлөшө булып хәтерҙә ҡалған, һәм ул көндә яңы асыштарға тулы булғанға, оҙон булып күренә. “Оҙон-оҙаҡ баласаҡ” – Мостай Кәрим үҙенең башҡорт ауылы Келәштә үткәргән тәүге йылдары тураһындағы автобиографик повесты шулай атаған да инде...”
(Н. Павлованың “Балалар өсөн донъя әҙәбиәте китапханаһы” инеш һүҙенән, 30-сы том, 2-се китап)

***
Растет в нашем огороде куст орешника. Дерево это волшебное. Если в самую полночь, когда на краткий миг расцветет оно, успеешь сорвать цветок, если хватит духу по своей ладони острой бритвой полоснуть, если засунешь под кожу цветок - станешь невидимым, в дух бесплотный превратишься. Иди, куда хочешь, делай, что хочешь - никому тебя не удержать. Позднее, когда прибыло немного в руках силы, а в сердце смелости, сколько летних темных ночей просидел я с острой отцовской бритвой под этим орешником!
Как орешник цветет, я, конечно, так и не увидел. Но и тогда, и сейчас, когда пепел годов обсыпал мои черные прежде волосы, я верил, верю и буду верить: раз в году, в глухую полночь, темный орешник покрывается яркими цветами. А без этой веры моя жизнь утеряет что-то...
(из повести "Долгое-долгое детство", пер. Ильгиза Каримова)

Беҙҙең баҡсала бер сәтләүек ҡыуағы үҫә. Был ағас беҙҙә тылсымлы иҫәпләнә. Әгәр ете төн уртаһында уның сәскә атҡан сағына тап булһаң, әгәр бер сәскәне өҙөп өлгөрә алһаң, әгәр ус төбөңдө үткер бәке менән ярып, шул сәскәне тирең аҫтына ҡыҫтырһаң, һине һис ниндәй әҙәм заты күрмәйәсәк. Бер рухҡа әйләнәһең дә ҡуяһың. Теләһәң ҡайҙа бар, теләһәң нимә эшлә - һине һис кем тыя алмаясаҡ. Һуңыраҡ, беләккә көс, йөрәккә тәүәкәллек инә башлағас, атайымдың һаҡал-мыйыҡ ҡыра торған иң үткер бәкеһен тотоп, күпме йәйге төндәрҙе мин шул сәтләүек төбөндә үткәрмәнем!
Сәтләүек, әлбиттә, миңә күренеп сәскә атманы. Әммә мин артабан да, ҡара сәстәремде йылдар һоро көлгә әйләндереп бөткән заманда ла, сәтләүектең сәскә атасағына ышандым, ышанасаҡмын. Шуға ышанмаһам, йәшәүемдең ҡыҙығы ҡалмаған булыр ине...
("Оҙон-оҙаҡ баласаҡ" повесынан)

***
Жизнь, смеющаяся из пеленок,
Плачущая в теплой колыбели, -
Это тайна дремлющего леса,
Это песня, что еще не пели....
(“Декабрьская песня”)

Тормош – уйналмаған гармун,
Йырланмаған моң.
Ул серен һаҡлай үҙендә
Төнгө урмандың...
(“Декабрь йыры”)

***
...Слово, что ты найдешь – еще на дне языка,
Пламя, что ты зажжешь, - в сердце твоем пока...
...Когда разберешься ты в жизни, в добре и зле,
Не станешь, поверь, жалеть, что родился на Земле.
Есть у тебя глаза – краски ты разберешь.
Уши есть у тебя – сказки слушать начнешь.
Солнечный свет и тьму будет ловить твой взгляд,
Звуки тебя пленят, запахи опьянят.
В зелени вешних трав ты, потеряв покой,
Встретишься, мой малыш, с нежностью и тоской...
(“Разговор с младенцем”)

...Әйтеләсәк һүҙең – телеңдә,
Янасаҡ ут – йөрәк төбөндә...
...Үкенмәҫһең, ышан, һин бер ҙә,
Отолманың тыуып был ерҙә.
Күңелең күрер ерҙә яҡтылыҡ,
Күҙең күрер ерҙә яҡшылыҡ.
Хуш еҫ килтерерҙәр иртәләр,
Ҡолағыңды моңдар иркәләр.
Мөхәббәттән иҫере шашырһың, -
Үләндәргә һуҙылып ятырһың...
(“Бәпес менән һөйләшеү”)

***
А платье Гульнур было действительно на загляденье, и бурый бык, важно следовавший посредине улицы, не мог, конечно, пройти мимо, не обратив внимания на это красное платье. Он словно остолбенел от удивления, и выпученные глаза его еще больше налились кровью. А красное платье кружилось и дразнило его, раздувая, как огонь, пышные оборки. Бык низко нагнул тяжелую рогатую голову и стал медленно приближаться к Гульнур.
- Гульнур, беги! - тревожно крикнул Габдулла.
Девочка вздрогнула и подняла голову, но на всем белом свете для нее ничего не существовало, кроме ее красивого платья, и она не сразу увидела опасность. А между тем бык уже перепрыгнул через неглубокую канаву и, еще ниже наклонив голову, с ревом бросился на Гульнур. Раздался отчаянный детский крик, красное платье заметалось из стороны в сторону, вот-вот острые, словно выточенные из железа, рога взметнут ее наверх и с силой бросят на землю, под тяжелые копыта.
- Мама! Мамочка!
Габдулла птицей слетел с изгороди и, схватив девочку под самой мордой быка, перебросил ее через ограду на грядки. В то же мгновение разъяренный бык бросился на Габдуллу...
(из повести "Таганок", перевод В. Осеевой)

Ысынлап та, ҡыҙыл күлдәктең килмәгән ере юҡ ине. Урам уртаһынан ғәмһеҙ уҙып барған ҡоба үгеҙ ҙә иғтибарһыҙ ғына үтә алманы. Тәүҙә ул, туҡтап, күҙҙәрен аҡайтып ҡарап торҙо. Шунан һуң, башын эйә биреп, аҡрын ғына Гөлнурға табан атланы. Был саҡ Гөлнур күлдәгенең түшендәге йәшел бәрхәт күбәләккә нимәлер һөйләй ине.
- Гөлнур! Ҡас! - тип ҡысҡырҙы Ғабдулла.
Гөлнур тертләп китте, ләкин ҡот осҡос бәлә килгәнен аңламаны, сөнки бөтә донъяла уның өсөн тәтәй күлдәктән башҡа нәмә юҡ ине.
Шул арала үгеҙ кескәй канауҙы һикереп сыҡты ла, башын ҡырын һала биреп, Гөлнурға ташланды. Бына-бына ҡыҙыл күлдәкле ҡыҙҙы мөгөҙөнә эләктереп ырғытасаҡ ул.
- Әсәкәй! - тип ҡысҡырып илап ебәрҙе Гөлнур.
Кәртә башындағы Ғабдулла һикереп түгел, өсөп төштө. Осло мөгөҙҙәр инде Гөлнурға сәнселде тигәндә генә, ул ҡыҙҙы кәртә аша ырғытты. Был турала эстә Ғабдуллаларҙың ҡыяр баҡсаһы ине. Ярһыған үгеҙ, аҙ ғына сигенә биреп, Ғабдуллаға ынтылды һәм уны элеп тә алды...

Рисунок С. Забалуева ("Библиотека пионера», 3-й том)

***
Вдруг я слышу тихий голос мамы:
- Улетела птичка моя перелетная в свое гнездо...
Папа о чем-то думает, но потом, ни на кого не глядя, произнес:
- Не надо так говорить, Кюнбике. Дочь наша навсегда останется радостью нашего дома. Теперь не только у Оксаны, но у всех нас будет два гнезда. На своей земле Петро построит новый, просторный дом. Он сильный человек. И нам теперь навеки суждено делить с ними пополам и радость и печаль. Будем ездить друг к другу в гости, а если нужно, то и помогать будем.
(из повести "Радость нашего дома, перевод В. Осеевой)

Ҡапыл мин әсәйҙең йомшаҡ тауышын ишетәм:
- Үҙ ояһына осоп китте... ҡошсоғом минең... шатлығым минең...
- Улай тимә, Көнбикә. Ҡыҙыбыҙ ғүмер буйы беҙҙең өйөбөҙҙөң йәме булып ҡалыр. Хәҙер Оксананың ғына түгел, беҙҙең бөтәбеҙҙең дә ике оябыҙ буласаҡ.Үҙ нигеҙендә Петро өр-яңы ҙур йорт һалыр. Ул булдыҡлы, ҡеүәтле кеше. Бынан һуң шатлыҡтар ҙа, ҡайғылар ҙа улар менән уртаҡ буласаҡ... Бер-беребеҙгә ҡунаҡҡа йөрөшөрбөҙ, кәрәк сағында, ярҙам да итешербеҙ.
("Беҙҙең өйҙәң йәме" повесынан)